Ο κώδικας του Κλαύδιου Πτολεμαίου

Το παλαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο
της «Γεωγραφίας»

Ο κώδικας 1.900 ετών του Κλαύδιου Πτολεμαίου προς συντήρηση
Το παλαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο της «Γεωγραφίας» του Έλληνα Αλεξανδρινού φυσικού φιλοσόφου Κλαύδιου Πτολεμαίου (127-151 μ.Χ.), που θεωρούσε ότι η Γη είναι σφαιρική, αλλά ακίνητη, αξίζει να συντηρηθεί και να πληρώσει γι' αυτό το κράτος.
Ο σπάνιος κώδικας ανήκει στη Μονή Βατοπεδίου, αλλά τη συντήρησή του και το υψηλό κόστος της (114.225 ευρώ) αναλαμβάνει το υπουργείο Πολιτισμού, στην ευθύνη του οποίου βρίσκονται όλα τα μνημεία του Αγίου Ορους, κινητά κι ακίνητα.
Το χειρόγραφο αυτό βιβλίο είναι ένας από τους σημαντικότερους κώδικες κοσμικού περιεχομένου, που.... διαθέτει το Αγιον Ορος. Στο Βατοπέδιο έφτασε μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης. Δημιουργήθηκε από δύο γραφείς στην Πόλη και διακινήθηκε σε «υψηλό πνευματικό περιβάλλον και σε κύκλους φιλομαθών». Στα 296 περγαμηνά φύλλα του περιέχονται συνολικά τρία έργα: η «Γεωγραφική Υφήγηση» του Κλαύδιου Πτολεμαίου, η «Χρηστομάθεια εκ των Γεωγραφικών του Στράβωνος» και τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος.
Ο Ελληνας φιλόσοφος, που ασχολήθηκε με τη μουσική, την οπτική, τη μαντική αστρολογία και τη γεωγραφία, θέλησε να συγκεντρώσει στο έργο αυτό το σύνολο των γεωγραφικών γνώσεων της εποχής του. Φρόντισε επίσης να τις εμπλουτίσει και με περιγραφές ναυτικών. Ετσι, κατάφερε να περιγράψει με σχετική ακρίβεια την Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Αραβική Χερσόνησο.
Από το έργο αυτό σώζονται σήμερα δύο χειρόγραφοι κώδικες, σύμφωνα με τη 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ο ένας, που θεωρείται και παλαιότερος, είναι αυτός της Μονής Βατοπεδίου. Και ο δεύτερος φυλάσσεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Ο κώδικας του Βατοπεδίου φιλοτεχνήθηκε γύρω στα τέλη του 13ου, αρχές του 14ου αιώνα και ο δεύτερος τον 15ο αιώνα για λογαριασμό του Καρδινάλιου Βησσαρίωνα.
Στον αγιορείτικο κώδικα περιέχονται συνολικά 42 χάρτες. Το ενδιαφέρον στα σχέδια αυτά είναι οι λεπτομέρειες που αποτυπώνονται. Μπορεί κανείς να διακρίνει βουνά, πεδιάδες, ακόμη και τα τοπωνύμια των περιοχών. Τον 19ο αιώνα το βιβλίο, όμως, άρχισε να «φυλλορροεί». Η ιστορία έχει καταγράψει ότι το 1841 αποσπάστηκαν επτά αυθεντικά φύλλα από τον Μηνά Μινωίδη και πουλήθηκαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Δώδεκα χρόνια μετά (1853) πουλήθηκαν κι άλλα 21 φύλλα από έτερο «φιλότεχνο» στο Βρετανικό Μουσείο. Η νεότερη έρευνα έδειξε ότι λείπουν 6 φύλλα, που είναι μάλλον χαμένα.
Σήμερα ο κώδικας χρειάζεται συντήρηση, γιατί παρουσιάζει σημάδια οξείδωσης από τα χρόνια, κηλίδες από κερί, υγρασία και μελάνι, όπως ανέφερε στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο ο προϊστάμενος της Διεύθυνσης Συντήρησης Νίκος Μίνως.
Παρατηρούνται επίσης σχίσματα, οπές, συρρικνώσεις και παραμορφώσεις, υπολείμματα από παλαιότερες επεμβάσεις και από το «δέσιμο», που έγινε τον 19ο αιώνα. Η «εξυγίανσή» του θα γίνει από τη 10η ΕΒΑ. Και πριν επιστραφεί στη Μονή θα δοθούν σαφείς οδηγίες για τη συσκευασία και την αποθήκευση του πολύτιμου αυτού κειμηλίου.
Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ

Εγκριση για συντήρηση σπάνιου κώδικα
του Κλαύδιου Πτολεμαίου

Ο κώδικας «Γεωγραφία Κλαύδιου Πτολεμαίου» της βιβλιοθήκης της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου – ένα από τα σπανιότερα χειρόγραφα που σώζονται εντός και εκτός Ελλάδας – θα συντηρηθεί, σύμφωνα με γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) που ενέκρινε τη σχετική μελέτη.
Χρονολογείται στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα και περιλαμβάνει τις ενότητες «Η Γεωγραφική Υφήγησις» του Κλαύδιου Πτολεμαίου, η «Χρηστομάθεια εκ των Γεωγραφικών του Στράβωνα» και τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα.
Με εξωτερικές διαστάσεις 37x27x8,5 εκ. και εσωτερικές 35,5x26,5x8 εκ., είναι από τους λιγοστούς κώδικες με κοσμικό χαρακτήρα που υπάρχουν στην Αθωνική Χερσόνησο, ενώ η ιστορία του θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για την παραγωγή ταινίας μοναστηριακής εποχής, όπως «Το όνομα του Ρόδου».
Η προέλευσή του δεν είναι ακριβής, το περιεχόμενό του όμως στρέφει τις πιθανότητες προς την Κωνσταντινούπολη, που διέθετε αξιόλογη βιβλιοθήκη αλλά και scriptoria, ειδικά δωμάτια για την αντιγραφή χειρογράφων. Σε ένα τέτοιο δωμάτιο πιθανόν συντάχθηκε από τον δημιουργό του, ο οποίος πρόσθεσε και κείμενα από αντιγραφές άλλων χειρογράφων που ακολουθούν τα χαμένα αρχέτυπα.
Ο κώδικας δεν ήταν τυχαίος. Κυκλοφορούσε σε υψηλούς κύκλους, τουλάχιστον μέχρι τον 14ο με 15ο αιώνα, περίοδο που πιθανότατα εισήχθη στο Αγιο Ορος. Η φήμη του ωστόσο συνεχιζόταν. Ο λόγιος Νικόλαος Σοφιανός, που επισκέφτηκε το Αγιο Ορος στα μέσα του 16ου αιώνα, άφησε ιδιόχειρες σημειώσεις στις σελίδες του, ενώ ο Μηνάς Μινωίδης, ο οποίος βρέθηκε στον ιερό χώρο του Αθωνα το 1841ως απεσταλμένος της γαλλικής κυβέρνησης, τον μελέτησε αποσπώντας – κατά τη συνήθεια της εποχής – επτά αυθεντικά φύλλα, τα οποία κληροδότησε μετά τον θάνατό του στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού.
Και η περιπέτεια συνεχίστηκε. Το 1853 ο Κωνσταντίνος Σιμωνίδης πούλησε άλλα 21 αυθεντικά φύλλα στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ το 1858 ο ρώσος περιηγητής Πέτρος Σεβαστιάνοφ φωτογράφισε τα φύλλα του κώδικα, μεταφέροντας ένα αυθεντικό φύλλο με τον Χάρτη της Σικελίας στην Πετρούπολη. Τον 19ο αιώνα επανασταχώθηκε με νέου τύπου βιβλιοδεσία.
Ο κώδικας αποτελείται από 297 περγαμηνά φύλλα, εμπροσθόφυλλο και οπισθόφυλλο, ενώ περιλαμβάνει μονόστηλο κείμενο, ολοσέλιδες μικρογραφίες και διακοσμητικά μοτίβα. Η συντήρησή του κρίθηκε αναγκαία από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων αλλά και τα μέλη του ΚΑΣ, λόγω των έντονων φθορών του στο περγαμηνό σώμα από λιπώματα, κηλίδες, κερί, υγρασία, οξύτητα και μελάνι, αλλά και των οπών και απωλειών που έχει υποστεί κατά τη διάρκεια της περιπετειώδους ζωής του.

Το είδαμε εδώ