Τα ήθη και τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ...ΔΟΞΑΣΙΕΣ ,
ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Η Πρωτοχρονιά

«Ευτυχισμένο το νέο έτος!» Η ευχή αυτή ηχεί στα αυτιά όλων μας, ωστόσο θα πρέπει να ξέρουμε ότι η 1 Ιανουαρίου δεν είναι η ημερομηνία κατά την οποία γιορτάζονταν πάντα ο ερχομός του νέου έτους.
Ο εορτασμός.... του νέου έτους είναι μια από τις αρχαιότερες γιορτές. Ο εορτασμός του παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στην αρχαία Βαβυλώνα πριν από περίπου 4000 χρόνια. Γύρω στο 2000 π.Χ. το Βαβυλώνιο νέο έτος ξεκινούσε με την εμφάνιση του πρώτου φεγγαριού (στην ουσία της πρώτης ορατής ημισελήνου) μετά από την εαρινή ισημερία (πρώτη μέρα της άνοιξης).

Το ξεκίνημα της Άνοιξης είναι μια λογική χρονική στιγμή για την έναρξη ενός νέου έτους. Εξάλλου είναι η εποχή της αναγέννησης, της σποράς και της ανθοφορίας. Η πρώτη Ιανουαρίου από την άλλη μεριά, δεν διαθέτει κάποια αστρονομική ή φυσική σημασία.

Ο εορτασμός του νέου έτους από τους Βαβυλώνιους διαρκούσε σχεδόν 11 μέρες. Κάθε μέρα είχε το δικό της μοναδικό στυλ εορτασμού, αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι ο σύγχρονος τρόπος εορτασμών δείχνει εντελώς ωχρός μπροστά στο μεγαλείο των αρχαίων εορτασμών.

Οι Ρωμαίοι συνέχισαν να υποδέχονται το νέο έτος στα τέλη Μαρτίου, όμως το ημερολόγιο τους άλλαζε συνέχεια σύμφωνα με τις διαταγές κάθε αυτοκράτορα ώστε πολύ σύντομα αφανίστηκε κάθε ίχνος συγχρονισμού με το ήλιο.

Με σκοπό την επιδιόρθωση του ημερολογίου, η Ρωμαϊκή γερουσία κήρυξε την πρώτη Ιανουαρίου ως το ξεκίνημα του νέου έτους, το 153 π.Χ. Ωστόσο η αναδιάρθρωση του ημερολογίου συνεχίστηκε έως τον Ιούλιο Καίσαρα, το 46 π.Χ. ο οποίος και καθιέρωσε το γνωστό σε όλους Ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο όριζε την 1 Ιανουαρίου ως την ημερομηνία έναρξης του νέου έτους. Ο Ιούλιος Καίσαρας όμως για να καταφέρει να επιτύχει έναν συγχρονισμό αναγκάστηκε να αφήσει το προηγούμενο έτος για επιπλέον 445 μέρες.

Αν και τις πρώτες δεκαετίες οι Ρωμαίοι συνέχιζαν να γιορτάζουν το νέο έτος, η πρώιμη Καθολική εκκλησία καταδίκασε το εορτασμό ως μέρος παγανιστικών δραστηριοτήτων. Όμως καθώς ο Χριστιανισμός άρχισε να εξαπλώνεται, η εκκλησία άρχισε να αποκτά τους δικούς της θρησκευτικούς νόμους, παράλληλα με πολλές από τις παγανιστικές εκδηλώσεις.
Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα, η εκκλησία παρέμενε αντίθετη με το εορτασμό της πρωτοχρονιάς. Η πρώτη Ιανουαρίου γιορτάζεται από τα δυτικά έθνη μόνο τα τελευταία 400 χρόνια.

Κάποιες άλλες παραδόσεις της εποχής συμπεριλαμβάνουν την δημιουργία νέων υποσχέσεων. Η παράδοση αυτή έχει τις ρίζες της στα χρόνια των Βαβυλωνίων. Σύγχρονες υποσχέσεις συμπεριλαμβάνουν την υπόσχεση για χάσιμο βάρους ή τη διακοπή του καπνίσματος. Η πιο γνωστή υπόσχεση κατά τη Βαβυλωνιακή εποχή ήταν η επιστροφή των δανεικών εργαλείων.

Η παράδοση της χρήσης ενός μωρού το οποίο συμβόλιζε τον ερχομό του νέου έτους ξεκίνησε από την Ελλάδα γύρω στο 600π.Χ. Εκείνη την εποχή αποτελούσε παράδοση ο εορτασμός του Θεού του κρασιού, Διόνυσου, μέσω της επίδειξης ενός μωρού μέσα σε ένα καλάθι, το οποίο συμβόλιζε την αναγέννηση του θεού. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν επίσης ως σύμβολο το μωρό.

Αν και οι πρώτοι χριστιανοί χαρακτήρισαν την παραπάνω παράδοση παγανιστική, η δημοτικότητα του συμβόλου αυτού ώθησε την Εκκλησία να αναθεωρήσει τις απόψεις της. Η Εκκλησία τελικά επέτρεψε στα μέλη της να γιορτάσουν το νέο έτος με ένα μωρό, το οποίο συμβόλιζε τη γέννηση του Ιησού.

Σύμφωνα με τις παραδόσεις, θεωρείτο ότι η τύχη που θα είχε μια οικογένεια για όλο τον επόμενο χρόνο θα μπορούσε να επηρεαστεί από όλα αυτά που θα έκαναν ή θα έτρωγαν την πρώτη μέρα του χρόνου. Για αυτό το λόγο, είναι ευρέως διαδεδομένος ο εορτασμός των πρώτων λεπτών του νέου έτους τόσο σε οικογενειακές αλλά και επαγγελματικές συναθροίσεις.

Οι εορτασμοί συχνά διαρκούν έως και τα ξημερώματα της ίδιας νύχτα. Πολλοί πιστεύουν ότι ο πρώτος επισκέπτης ενός σπιτιού την ημέρα της πρωτοχρονιάς θα μπορούσε να φέρει τόσο καλή ή κακή τύχη για όλο το υπόλοιπο έτος.

Επίσης τα παραδοσιακά φαγητά της πρωτοχρονιάς θεωρείται ότι φέρνουν καλοτυχία. Σύμφωνα με τις παραδόσεις αρκετών πολιτισμών το σχήμα του δαχτυλιδιού μπορεί να φέρει καλοτυχία, επειδή συμβολίζει την ολοκλήρωση του κύκλου του έτους. Για αυτό το λόγο, οι Ολλανδοί πιστεύουν ότι η κατανάλωση ντόνατς εκείνη την ημέρα μπορεί να φέρει ευτυχία.

Η Βασιλόπιτα

Το κατεξοχήν Πρωτοχρονιάτικο έθιμο είναι η Βασιλόπιτα. Είναι ένα έθιμο που το συναντάμε σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο με αρκετές βέβαια παραλλαγές. Οι παραλλαγές αυτές έχουν να κάνουν κυρίως με την σύσταση της.

Έτσι σε κάποια μέρη είναι κέικ ή τσουρέκι, σε άλλα αλμυρή ή γλυκιά πίτα με φύλλα ενώ σε κάποια άλλα είναι ψωμί σαν το Χριστόψωμο. Διαφορές στις Βασιλόπιτες συναντάμε και στην διακόσμηση που φέρουν. Κοινό στοιχείο πάντως της διακόσμησης είναι ένας σταυρός και η αναγραφή του έτους. Σε όλες πάντως τις περιπτώσεις Βασιλόπιτα είναι στρογγυλή και μέσα της κρύβει ένα φλουρί.

Η βασιλόπιτα είναι συνδυασμός του «εορταστικού άρτου» και του «μελιπήκτου» των αρχαίων προσφορών, τόσο προς τους Θεούς όσο και προς τους νεκρούς ή τους κακούς δαίμονες για την εξασφάλιση της υγείας, της καλής τύχης και της ευλογίας του Αγίου Βασιλείου.

Στην πλειοψηφία τους οι Έλληνες κόβουν τη βασιλόπιτα αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Σε μερικές όμως, περιοχές της Ελλάδας η Βασιλόπιτα κόβεται στο μεσημεριανό τραπέζι, ανήμερα του Αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου. Όποτε πάντως και αν κοπεί, ακολουθείται το ίδιο εθιμοτυπικό: Ο νοικοκύρης την σταυρώνει τρεις φορές με ένα μαχαίρι και μετά αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο είναι του Χριστού, το δεύτερο της Παναγίας, το τρίτο του Αγίου Βασιλείου, το τέταρτο του σπιτιού και ακολουθούν τα κομμάτια των μελών της οικογένειας με σειρά ηλικίας.

Το ρόδι

Άλλο ένα πανάρχαιο έθιμο του λαού μας είναι το «σπάσιμο του ροδιού». Το έθιμο αυτό ξεκίνησε από την Πελοπόννησο.
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς , η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία , ντυμένοι όλοι με τα καλά τους ρούχα για να παρακολουθήσουν τη Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και να υποδεχτούν το νέο χρόνο, καλό κι ευλογημένο. Στην επιστροφή, ο νοικοκύρης του σπιτιού έχει στην τσέπη του ένα λειτουργημένο ρόδι, που στην Μικρά Ασία το φυλούσαν στα εικονίσματα από τις 14 Σεπτέμβρη, δηλαδή τη μέρα του Σταυρού. Είναι αυτός που κάνει το ποδαρικό και σπάει το ρόδι. Πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας και να του ανοίξουν. Δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του. Έτσι είναι ο πρώτος που μπαίνει στο σπίτι για να κάνει το ποδαρικό με το ρόδι στο χέρι.
Μπαίνοντας μέσα , με το δεξί πόδι, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα για να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι , τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά.»
Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν οι ρώγες να είναι τραγανές και κατακόκκινες. Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες , τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.
Άλλη ευχή που συνηθίζεται να λέγεται κατά το σπάσιμο του ροδιού είναι: «Όσο βαρύ είναι το ρόδι, τόσο βαρύ να είναι το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι και η καρδιά μας!»
Στην Αράχωβα, μαζί με το ρόδι κρατούν κι ένα λιθάρι που το «ξαστρίζουν» αποβραδίς, δηλαδή τ' αφήνουν τη νύχτα κάτω από τα άστρα. « Σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόδι γεμάτοι» φωνάζουν πετώντας τα.
Η δύναμη του ροδιού πίστευαν στην Αρχαία Ελλάδα πως ήταν οι κόκκοι του που είναι πολλοί και συμβολίζουν την αφθονία και τη γονιμότητα, αλλά και το χρώμα του που επειδή είναι κόκκινο πίστευαν ότι φέρνει καλή τύχη.
Όλα αυτά ξεκινούν από την Ελληνική Μυθολογία και προστάτιδες Θεές της ροδιάς ήταν η Θεά Ήρα και η Αφροδίτη. Η Ήρα ήταν Θεά του γάμου και η Αφροδίτη του πάθους. Επομένως το ρόδι βοηθούσε στην οικογενειακή ευτυχία και τον έρωτα. Γι' αυτό ακόμη και οι νεόνυμφοι σπάζουν το ρόδι στο κατώφλι του νέου σπιτιού τους, συνήθεια που κρατάει από τα ομηρικά χρόνια

Το ποδαρικό

Το έθιμο του ποδαρικού είναι ένα έθιμο που δεν ξεκίνησε μέσα από τα Χριστιανικά περιβάλλοντα αλλά έχει συμβολική σημασία.
Οι νοικοκυραίοι πιστεύουν ότι αν ένας τυχερός και γουρλής άνθρωπος μπει στο σπίτι τους μόλις αλλάξει ο χρόνος και ευχηθεί όλα τα αγαθά, τότε θα πάει καλά όλη η χρονιά, η οικογένεια θα έχει υγεία, ευτυχία, αγάπη και όλες τις οικονομικές ανέσεις.
Πολλές φορές, από την παραμονή κιόλας, λένε σε κάποιο δικό τους άνθρωπο να έρθει αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου να τους κάνει ποδαρικό. Συνήθως προτιμούν ένα μικρό παιδί (αγόρι, αν το σπίτι έχει πολλά κορίτσια, αλλιώς κορίτσι), επειδή τα παιδιά είναι αθώα και αγνά και στην καρδιά τους δεν υπάρχει η ζήλια κι η κακία.
Μόλις μπει στο σπίτι με το δεξί πόδι, ώστε ο καινούργιος χρόνος να τα φέρει όλα δεξιά και καλότυχα, τον βάζουν να πατήσει ένα σίδερο για να είναι όλοι σιδερένιοι και γεροί μέσα στο σπίτι στη διάρκεια του νέου χρόνου.
Η νοικοκυρά φιλεύει τον άνθρωπο που κάνει ποδαρικό για το καλό του χρόνου. Συνήθως του δίνει μήλα ή καρύδια και μια κουταλιά γλυκό κυδώνι ή ότι άλλο γλυκό έχει φτιάξει για τις γιορτές. Αν ανήμερα της Πρωτοχρονιάς έχει λιακάδα, πιστεύουν πως ο καιρός θα είναι ο ίδιος σαράντα μέρες.
Λένε: "Τ' άλιασε η αρκούδα τα αρκουδάκια της, δε θα 'χουμε χειμώνα βαρύ".
Αν όμως ο καιρός είναι άσχημος την Πρωτοχρονιά θα συμβεί το αντίθετο, δηλαδή σαράντα μέρες θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
Το έθιμο αυτό είναι πολύ παλιό. Υπήρχε στους αρχαίους Έλληνες, τους Ρωμαίους αλλά και τους Ιουδαίους. Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν τους τυχερούς ανθρώπους «καλόποδες» και τους έβαζαν στο σπιτικό τους την Πρωτοχρονιά.
Στις αγροτικές περιοχές της πατρίδας μας το ποδαρικό συνδέθηκε με την καλή σοδειά και την ευκαρπία της γης. Σε μερικά χωριά (Ρούμελη) ο καλοπόδαρος σκόρπιζε και ρύζι για να ριζώσει το καλό. Η συνήθεια αυτή συναντάται και σε ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα στην Αγγλία.
Οι πατέρες στο Βυζάντιο κατέκριναν το έθιμο αυτό, και ιδιαίτερα ο Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου.

Το ποδαρικό σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας μας το ποδαρικό το κάνει ο ίδιος ο νοικοκύρης ή ο πρωτότοκος γιός ή ένα τυχερό παιδί.

Κρήτη: Το πρωί της Πρωτοχρονιάς κάθε μέλος της οικογένειας βγαίνει έξω, παίρνει μια πέτρα και τη βάζει μέσα στο σπίτι και αφού κάτσει πάνω σ' αυτή λέει μια ευχή κάνοντας το σταυρό του και λέγοντας:
«Κλου-κλου στα ορνίθια μας, καλοχρονιά στο σπίτι μας,
αρνιά και ρίφια θηλυκά και κοπέλια αρσενικά.»
Μετά οι γονείς κάνουν τη καλή χέρα στα παιδιά. Το ίδιο κάνει και κάθε επισκέπτης, επαναλαμβάνοντας το παραπάνω δίστιχο ή λέγοντας «Σιδερένιο και στέρεο το σπίτι σας» ή «Καλημέρα στην αφεντιά σας καλή Αγία Αρχιμηνιά. Όσο βάρος έχει τούτη εδώ η πέτρα, τόσο χρυσάφι να μπαίνει στο σπιτικό σας.»

Αμοργό: Το ποδαρικό το κάνει ένας του σπιτιού, καθώς γυρίζει από την εκκλησία
με ένα εικονισματάκι στο χέρι . Μπαίνει δύο βήματα στο σπίτι λέγοντας: «Μέσα καλό.» Γυρίζει πάλι δύο, τρία βήματα πίσω και ξαναλέει «Κι όξω το κακό.»
Τούτο το κάνει τρείς φορές. Ρίχνει έπειτα ένα ρόδι να σπάσει μέσα στο σπίτι. Κατόπιν βάζουν όλοι το δάχτυλο μέσα στο μέλι για να είναι γλυκιά η ζωή τους όλο το χρόνο, και αμέσως μετά βάζουνε και τρώνε καλούδια για χάρη του Άγιου Βασίλη.

Καστοριά: Στη περιοχή της Καστοριάς φωνάζουν ένα παιδί που έχει καλό ποδαρικό και το βάζουνε με την «τζουμάγια» (ξύλο με κόμπο κάτω) και ανακατώνει την φωτιά και λέει «Αρσενικά παιδιά, θηλυκά αρνιά.»

Κάρπαθο: Στην Κάρπαθο, του Αγίου Βασιλείου βάζουν άσπρο σκύλο πρωί-πρωί μες το σπίτι για το καλό και του δίνουνε να φάει μπακλαβά . Τούτο το κάνουν για να σκυλιάσει το σπίτι και να θεριέψουν οι άνθρωποί του.

Λήμνο: Στη Λήμνο, βάζουν στο τραπέζι ρόδι, για να' ναι όπως το ρόδι γεμάτο. Βάζουν γλυκίσματα και μέλι απαραιτήτως καθώς και τηγανόπιτες. Έτσι όπως είναι το τραπέζι στολισμένο το αφήνουν όλη μέρα.

Κορώνη: Στην Κορώνη, του Αγίου Βασιλείου δεν σφάζουν κότα, γιατί η κότα , καθώς σκάβει το χώμα διώχνει τα καλά του σπιτιού κατά πίσω. Σφάζουν γουρούνι που τα σπρώχνει μπρος του, ή κατσίκι που τρώει όλα όσα του ρίχνουν.

Η κρεμμύδα για γούρι

Η προσέλκυση της τύχης αποτελεί ευσεβή πόθο των ανθρώπων σε όλες τις εποχές. Χρησιμοποιούσαν και εξακολουθούν να χρησιμοποιούν πολλαπλούς τρόπους, προκειμένου να κερδίσουν την εύνοιά της.
Ειδικά οι ημέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι γεμάτες δοξασίες για την προσέλκυση της καλής τύχης. Ένα από τα γούρια που έχει επικρατήσει να θεωρείται ότι ξορκίζει την κακοδαιμονία και προσελκύει την καλή τύχη είναι η γνωστή μας Πρωτοχρονιάτικη κρεμμύδα (Scilla Maritima).
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τους προστάτευε από κάθε κακό, από καταστροφές, αρρώστιες ή βασκανίες. Ήδη, τον 6ο π.χ. αιώνα, κρέμαγε ο Πυθαγόρας την κρεμμύδα πάνω από την πόρτα του σαν σύμβολο καλής υγείας και αναγέννησης. Η Χρυσοβασιλίτσα, όπως αλλιώς τη λένε, ακόμα και ξεχασμένη σε κάποια γωνιά του σπιτιού, βγάζει φύλλα τέτοια εποχή, και ξαναρχίζει τον κύκλο της ζωής της. Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική της δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα.
Λογικά, λοιπόν, συνδέθηκε με την Πρωτοχρονιά και το ξεκίνημα μιας καινούριας χρονιάς, γεμάτης ελπίδες και προσδοκίες.
Στις μέρες μας σε πολλές περιοχές της Ελλάδας τοποθετείται η κρεμμύδα έξω από το σπίτι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς ο πατέρας ή η μητέρα της οικογένειας την παίρνει στα χέρια και χτυπώντας ελαφρά με την κρεμμύδια τα κεφάλια, ξυπνά τα μέλη της οικογένειας για να πάνε στην Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου. Στην συνέχεια, η κρεμμύδα κρεμιέται σε κάποιο σημείο του σπιτιού για να φέρει υγεία και τύχη στην οικογένεια.
Σαν το φως που ξαναγεννιέται στο χειμερινό ηλιοστάσιο, μας εύχεται καλές γιορτές και υγεία για την καινούργια χρονιά.
PATHFINDER GR.

ΠΗΓΗ