Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης, εγγονής της Ναϊάδας Κρέουσας και του θεσσαλού θεού-ποταμού Πηνειού.
Τον Αρισταίο ανέθρεψαν η προγιαγιά του Γαία και οι Ώρες ή ο Κένταυρος Χείρωνας κατ’ άλλους. Στη συνέχεια ανέλαβαν την εκπαίδευσή του οι Μούσες. Κοντά τους έμαθε την τέχνη της ιατρικής και της μαντικής.
Από τις Νύμφες έμαθε την καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς, πώς να φροντίζει τα μελίσσια, πώς να παρασκευάζει τυρί από το γάλα και πώς να μπολιάζει τις αγριελιές για να βγάζουν καρπό.
Οι Μούσες του έδωσαν τρία ονόματα. Τον ονόμασαν Νόμιο, Αρισταίο και Αγρέα.
Σύμφωνα με τον Πλίνιο ο Αρισταίος ανακάλυψε το ελαιοπιεστήριο, ώστε να παίρνει λάδι από τον καρπό του ελαιόδεντρου.Επίσης του αποδίδονται και εφευρέσεις σχετικές με το κυνήγι, όπως οι λάκοι και τα δίχτυα.
Ο Αρισταίος, με τη σειρά του, φρόντισε όσα γνώριζε να γίνουν κτήμα των ανθρώπων.
Νυμφεύτηκε την Αυτονόη, την κόρη του Κάδμου, και απέκτησε μαζί της τον Ακταίωνα.
Ο Αρισταίος σχετίζεται και με τον κύκλο του Ορφέα. Σύμφωνα με το Βιργίλιο, η Ευρυδίκη, γυναίκα του Ορφέα, βρήκε.... τραγικό θάνατο, από δάγκωμα φιδιού, στην προσπάθειά της να ξεφύγει από τον Αρισταίο που την καταδίωκε. Οι θεοί οργίστηκαν από την πράξη του και έστειλαν επιδημία στις μέλισσές του. Εκείνος, για να μάθει την αιτία της συμφοράς του, ζήτησε τη βοήθεια της μητέρας του. Η Κυρήνη τον έστειλε στον Πρωτέα κι εκείνος του αποκάλυψε πώς οι θεοί τον τιμώρησαν για το θάνατο της Ευρυδίκης.
Όταν κάποτε ξέσπασε λοιμός στις Κυκλάδες, την εποχή του Σείριου, που έκανε πολλή ζέστη, οι κάτοικοι ζήτησαν τη βοήθεια του Αρισταίου για να απαλλαγούν από τη συμφορά. Ο Αρισταίος για να τους βοηθήσει εγκαταστάθηκε στην Κέα, όπου έχτισε μεγάλο βωμό στο Δία και πρόσφερε καθημερινές θυσίες στο Δία και στο Σείριο.
Ο Δίας εισάκουσε τις προσευχές του κι έστειλε τα μελτέμια (τους δροσερούς ανέμους), για να αλλάξουν το κλίμα στο νησί. Από τότε τα μελτέμια πνέουν όταν κάνει πολλή ζέστη και καθαρίζουν την ατμόσφαιρα των Κυκλάδων.
Τιμήθηκε στην Αρκαδία γιατί δίδαξε στους Αρκάδες τη μελισσοκομία, την κατεργασία του μαλλιού και την τέχνη του κυνηγιού.
Επίσης τον τιμούσαν και στη Λιβύη όπου είχε φυτέψει το φυτό σίλφιον από το οποίο έπαιρναν κάποιο φάρμακο κι ένα καρύκευμα.
Σύμφωνα με το Διόδωρο το Σικελιώτη ο Αρισταίος δίδαξε στη Σαρδηνία και στη Σικελία την καλλιέργεια της ελιάς. Εκεί λατρεύτηκε ως γεωργική θεότητα, προστάτης των ελαιοκαλλιεργητών.
Βιβλιογραφία - πηγές
Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 4, 79, 6
Ἡμεῖς δὲ περὶ τούτων ἀρκούντως διεληλυθότε
περὶ Ἀρισταίου γράφειν ἐγχειρήσομεν. Ἀρισταῖος γὰρ
ἦν υἱὸς μὲν Ἀπόλλωνος καὶ Κυρήνης τῆςὙψέως
θυγατρὸς τοῦ Πηνειοῦ·
περὶ δὲ τῆς γενέσεως αὐτοῦ μυθολογοῦσί τινες οὕτως.
Ἀπόλλωνα, περὶ τὸ Πήλιον τρεφομένης κόρης ὄνομα
Κυρήνης κάλλει διαφερούσης, ἐρασθῆναι τῆς παρθένου,
καὶ μετενεγκεῖν αὐτὴν τῆς Λιβύης εἰς ταύτην τὴν χώραν,
ἐν ᾗ κατὰ τοὺς ὕστερον χρόνους τινὰ κτίσαντα πόλιν
ἀπ' ἐκείνης ὀνομάσαι Κυρήνην.
τὸν δ' οὖν Ἀπόλλω κατὰ ταύτην τὴν χώραν ἐκ Κυρήνης
γεννήσαντα υἱὸν Ἀρισταῖον τοῦτον μὲν νήπιον ὄντα
παραδοῦναι ταῖς Νύμφαις τρέφειν·
ταύτας δὲ τῷ παιδὶ τρεῖς ὀνομασίας προσάψαι·
καλεῖν γὰρ αὐτὸν Νόμιον, Ἀρισταῖον, Ἀγρέα.
τοῦτον δὲ παρὰ τῶν Νυμφῶν
μαθόντα τήν τε τοῦ γάλακτος πῆξιν
καὶ τὴν κατασκευὴν τῶν σμήνων,
ἔτι δὲ τῶν ἐλαιῶν τὴν κατεργασίαν,
διδάξαι πρῶτον τοὺς ἀνθρώπους.
διὰ δὲ τὴν εὐχρηστίαν τὴν ἐκ τούτων τῶν εὑρημάτων
τοὺς εὐεργετηθέντας ἀνθρώπους τιμῆσαι τὸν Ἀρισταῖον
ἰσοθέοις τιμαῖς, καθὰ καὶ τὸν Διόνυσον. μετὰ δὲ
ταῦτά φασιν αὐτὸν εἰς Βοιωτίαν καταντήσαντα
γῆμαι τῶν Κάδμου θυγατέρων Αὐτονόην, ἐξ ἧς
φασιν Ἀκτέωνα γενέσθαι τὸν κατὰ τοὺς μύθους
ὑπὸ τῶν ἰδίων κυνῶν διασπασθέντα. τὴν δ' αἰτίαν
ἀποδιδόασι τῆς ἀτυχίας οἱ μὲν ὅτι κατὰ τὸ τῆς
Ἀρτέμιδος ἱερὸν διὰ τῶν ἀνατιθεμένων ἀκροθινίων
ἐκ τῶν κυνηγίων προῃρεῖτο τὸν γάμον κατεργάσασθαι
τῆς Ἀρτέμιδος, οἱ δ' ὅτι τῆς Ἀρτέμιδος αὑτὸν
πρωτεύειν ταῖς κυνηγίαις ἀπεφήνατο. οὐκ ἀπίθανον
δὲ ἐπ' ἀμφοτέροις τούτοις μηνῖσαι τὴν θεόν· εἴτε
γὰρ τοῖς ἁλισκομένοις πρὸς τὴν ἀκοινώνητον τοῖς
γάμοις κατεχρῆτο πρὸς τὸ συντελέσαι τὴν ἰδίαν
ἐπιθυμίαν, εἴτε καὶ ταύτης ἐτόλμησεν εἰπεῖν αἱρετώ-
τερον αὑτὸν εἶναι κυνηγόν, ᾗ καὶ θεοὶ παρακεχωρή-
κασι τῆς ἐν τούτοις ἁμίλλης, ὁμολογουμένην καὶ
δικαίαν ὀργὴν ἔσχε πρὸς αὐτὸν ἡ θεός. καθόλου
δὲ πιθανῶς εἰς τὴν τῶν ἁλισκομένων θηρίων μετα-
μορφωθεὶς ἰδέαν ὑπὸ τῶν καὶ τἄλλα θηρία χειρου-
μένων κυνῶν διεφθάρη. τὸν δ' Ἀρισταῖόν φασι
μετὰ τὴν Ἀκτέωνος τελευτὴν ἐλθεῖν εἰς τὸ χρηστή-
ριον τοῦ πατρός, καὶ τὸν Ἀπόλλω προειπεῖν αὐτῷ
τὴν εἰς Κέων νῆσον μετάβασιν ἐσομένην αὐτοῦ καὶ
τὰς ἐσομένας παρὰ τοῖς Κείοις τιμάς. τὸν δὲ πλεῦ-
σαι μὲν εἰς τὴν νῆσον ταύτην, λοιμοῦ δὲ τὴν Ἑλ-
λάδα κατασχόντος ποιήσασθαι τὴν θυσίαν ὑπὲρ
ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων. γενομένης δὲ τῆς θυσίας
κατὰ τὴν τοῦ σειρίου ἄστρου ἐπιτολήν, καθ' ἣν
συνέβαινε πνεῖν τοὺς ἐτησίας, λῆξαι τὰς λοιμικὰς
νόσους. τοῦτο δ' ἄν τις συλλογιζόμενος εἰκότως
θαυμάσαι τὸ τῆς περιπετείας ἴδιον· ὁ γὰρ ὑπὸ τῶν
κυνῶν ἰδὼν τὸν υἱὸν τετελευτηκότα, οὗτος τῶν
κατὰ τὸν οὐρανὸν ἄστρων τὸ τὴν αὐτὴν ἔχον προσηγορίαν
καὶ φθείρειν νομιζόμενον τοὺς ἀνθρώπους
ἔπαυσε, καὶ τοῖς ἄλλοις αἴτιος ἐγένετο τῆς σωτηρίας.
λέγουσι δὲ τὸν Ἀρισταῖον ἐκγόνους ἐν τῇ Κέῳ καταλιπόντα,
καὶ μετὰ ταῦτα εἰς τὴν Λιβύην ἐπανελθόντα,
ἀπὸ τῆς μητρὸς Νύμφης τὴν ἀναγωγὴν
ποιησάμενον εἰς τὴν Σαρδὼ νῆσον καταπλεῦσαι.
ἐν δὲ ταύτῃ κατοικήσαντα, καὶ τὴν νῆσον διὰ τὸ
κάλλος στέρξαντα, φυτεῦσαί τε αὐτὴν καὶ τὸ πρότερον
ἐξηγριωμένην ἡμερῶσαι. γεννῆσαι δ' ἐν αὐτῇ
δύο παῖδας, Χάρμον καὶ Καλλίκαρπον. μετὰ δὲ
ταῦτα ἄλλας τε νήσους ἐπελθεῖν καὶ κατὰ τὴν Σικελίαν
διατρῖψαί τινα χρόνον, διὰ δὲ τὴν ἀφθονίαν
τῶν ἐν τῇ νήσῳ καρπῶν καὶ τὸ πλῆθος τῶν ἐν
αὐτῇ βοσκομένων κτηνῶν φιλοτιμηθῆναι τοῖς ἐγχωρίοις
ἐνδείξασθαι τὰς ἰδίας εὐεργεσίας. διὸ καὶ
παρὰ τοῖς κατὰ τὴν Σικελίαν οἰκοῦσι διαφερόντως
φασὶ τιμηθῆναι τὸν Ἀρισταῖον ὡς θεόν, καὶ μάλισθ'
ὑπὸ τῶν συγκομιζόντων τὸν τῆς ἐλαίας καρπόν.
τὸ δὲ τελευταῖον μυθολογοῦσιν αὐτὸν εἰς Θρᾴκην
παραβαλόντα πρὸς Διόνυσον μετασχεῖν τῶν ὀργίων,
καὶ συνδιατρίψαντα τῷ θεῷ πολλὰ μαθεῖν παρ'
αὐτοῦ τῶν χρησίμων· περὶ δὲ τὸ ὄρος τὸ καλούμενον
Αἷμον οἰκήσαντά τινα χρόνον ἄφαντον γενέσθαι,
καὶ τυχεῖν ἀθανάτων τιμῶν οὐ μόνον ἐνταῦθα
παρὰ τοῖς βαρβάροις, ἀλλὰ καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησι.
Θεόφραστος, Fragmenta, 5, 14, 2
Εἰ δέ ποτ' ἐξέλιπον καὶ Ἀρισταῖος
αὐτοὺς ἀνεκαλέσατο θύσας τὰς ἐν Κέῳ θυσίας
τῷ Διῒ καθάπερ μυθολογοῦσι, κάτομβρα μὲν ἂν
εἴη τὰ ἐπιχειμέρια οὐχ ὁμοίως οὐδὲ χιονώδη. Ταῦτα δ'
εἴ τινα ἔχει διαλλαγὴν εἴτε τεταγμένην εἴτ' ἄτακτον
εἴη ἂν καὶ τῶν πνευμάτων παῦλα καὶ μεταλλαγὴ
κατὰ τοὺς αὐτοὺς χρόνους. Ἄτοπον δ' ἂν δόξειεν εἰ
μὴ καὶ τοῖς πρὸς μεσημβρίαν εἴη τοιαύτη τις ἐπικουρία
κατὰ τὸ ἔτος· πολλῷ γὰρ ἐκπυρώτερος ὁ τόπος
ἐκεῖνος.
Αθανάσιος, Λόγος Κατά Ειδώλων, 18, 28
γράμματα μὲν γὰρ ἐφεῦρον Φοίνικες
ποίησιν δὲ ἡρωϊκὴν Ὅμηρος· καὶ διαλεκτικὴν μὲν Ζήνων ὁ
Ἐλεάτης, ῥητορικὴν δὲ τέχνην Κόραξ ὁ Συρακούσιος· καὶ καρπὸν
μὲν μελισσῶν Ἀρισταῖος, σίτου δὲ σπορὰν Τριπτόλεμος· καὶ νόμους
μὲν Λυκοῦργος ὁ Σπαρτιάτης καὶ Σόλων ὁ Ἀθηναῖος· τῶν δὲ γραμμάτων
τὴν σύνταξιν καὶ ἀριθμοὺς καὶ μέτρα καὶ στάθμια Παλαμήδης
ἐφεῦρε· καὶ ἄλλοι ἄλλα καὶ διάφορα τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων ἀπήγγειλαν
χρήσιμα, κατὰ τὴν τῶν ἱστορησάντων μαρτυρίαν.
Lexicon Patmense
Ἐὰν οὖν περιμείνας τοὺς ἐτησίας ἐπὶ Βυζάντιον ἐλθὼν
πολιορκῇ. Ἐτησίαι· ἄνεμοί τινες βορεινοὶ ὥρᾳ ἔτους πνέοντες ἐπὶ ἡμέ-
ρας μʹ. Λέγονται γὰρ τὸ παλαιὸν οἱ ἄνθρωποι ἐνοχλούμενοι ὑπὸ τοῦ
καύματος Ἀρισταίου δεηθῆναι, τοῦ υἱοῦ τοῦ Ἀπόλλωνος, αἰτήσασθαι
αὐτοὺς παρὰ τοῦ πατρός· τὸν δὲ αἰτήσαντα λαβεῖν καὶ παρασχεῖν τοῖς
ἀνθρώποις ψυχροὺς ὄντας πρὸς ἀναψυχήν.
Σχόλια στους Ιππείς του Αριστοφάνη, 894, 2
σίλφιον δὲ φυτάριόν ἐστι κάκοσμον. Ἀρισταῖος δὲ ὁ Ἀπόλλωνος καὶ Κυρήνης πρῶτος
τὴν ἐργασίαν τοῦ σιλφίου ἐξεῦρεν ὥσπερ καὶ τοῦ μέλιτος
Λεξικό Σούδα
Σίλφιον: ῥίζα ἡδύοσμος, ἐν Λιβύῃ γινομένη, ἀρτυτικὴ καὶ θερα-
πευτική· καλλίστη δὲ ἡ Κυρηναϊκή. ὅτι τῷ ὀπῷ καὶ τῇ ῥίζῃ καὶ τῷ
καυλῷ τοῦ σιλφίου ἐχρῶντο· ἔστι δὲ φυτάριον. Ἀρισταῖος δὲ πρῶτος
εὗρε τὴν τοῦ σιλφίου ἐργασίαν, ὥσπερ καὶ τοῦ μέλιτος.
Σχόλια στους Ύμνους του Καλλίμαχου,
ἁρπακτύος τῇ Κυρήνῃ κυνηγετούσῃ ἐν τῷ ὄρει τῷ Πηλίῳ τῆς
Θεσσαλίας συνεκαθεύδησεν Ἀπόλλων, ἐξ ἧς τίκτεται ὁ Ἀρισταῖος.
ἐγκαλεῖ διὰ τούτων τοὺς σκώπτοντας αὐτὸν μὴ δύνασθαι ποιῆσαι
μέγα ποίημα, ὅθεν ἠναγκάσθη ποιῆσαι τὴν Ἑκάλην.
Bιργίλιος, Γεωργικά, 4, 3, 17
Ησίοδος, Θεογονία, 977
Παυσανίας, 8, 2, 4
ΠΗΓΗ: http://www.theogonia.gr
