Αρχεία Δήμου Καλύμνου: Η Ελληνικότητα των βραχονησίδων

Τα Οθωμανικά αρχεία του Δήμου Καλύμνου,
αναγνωρίζουν την Ελληνικότητα
των βραχονησίδων

Τα οχτώ περάσματα του Αιγαίου

Οι βραχονησίδες του Αιγαίου είναι ψαρότοποι, είναι βοσκότοποι, έχουν στέρνες και μαντριά, φιλοξενούν πουλιά και θαλασσοπούλια. Έχουν λουλούδια την άνοιξη, άσπρα κρινάκια με κίτρινους στημόνες και κρίνους της θάλασσας με μεγάλα πέταλα, έχουν κάππαρης κρίταμα, θυμάρι, χόρτα και βάτα, και καμιά φορά σμόβολα, κυψέλες.... δηλαδή που φτιάχνουν μέλι και κερί. Σε ορισμένα νησίδια, μάλιστα, βρίσκουμε κουνέλια, λαγούς, πέρδικες, περιστέρια ακόμα και δέντρα, ενώ φώκιες ζουν στις θαλασσινές σπηλιές.
Τα πιο μεγάλα ερημονήσια (Σαρία, Χριστιανά, Ερημόνησα βορείου Αιγαίου) διατηρούν πάντα κατοικίες, χωράφια και τράφους (αναβαθμίδες) με αλώνια και καλύβια. Κατά κανόνα, εκεί όπου το έδαφος προσφέρεται, υπάρχουν κλείσματα (μαντροχωρίσματα), βασταγοί και μαντροκαθίσματα φτιαγμένα από ξερολιθιές.
Ο πολιτισμός των βραχονησίδων είναι ένας πολιτισμός σύνθετος, που τον έφτιαξαν ψαράδες, βοσκοί και χτίστες. Άνθρωποι που έσκαψαν στέρνες, έστησαν μαντριά, ξεπέτρισαν χωράφια, φύτεψαν κριθάρι και βρώμη και σήκωναν τοίχους με ξερολιθιές. Οι ίδιοι πάντα νησιώτες, από τις αρχές των χρόνων, έστησαν ναούς στις θεότητες της γης και της θάλασσας. Αργότερα, στα ίδια μέρη έχτισαν εκκλησιές, αναχωρητήρια και μοναστηράκια. Στα βραχονήσια υπήρχαν βίγλες για να περνάν τα μηνύματα από τη μια στεριά στην άλλη και οχυροί πύργοι για να προστατεύουν τα ημεροβίγλια από τους πειρατές. Με τη σειρά μας στήσαμε πάνω στα ερημόνησα φάρους και φανάρια.

Περιουσιακά στοιχεία
Για όλους αυτούς τους λόγους τα ερημόνησα, που σήμερα ονομάζουμε βραχονησίδες, ήταν πάντα πολύτιμα περιουσιακά στοιχεία. Ήταν ιδιοκτησίες ιδιωτών, δήμων και μοναστηριών (*). Ακόμη και τώρα δημοπρατούνται, νοικιάζονται, δουλεύονται και συντηρούνται. Γι’ αυτό ο πολιτισμός των «βραχονησίδων» μας είναι ένας παμπάλαιος πολιτισμός κτηνοτρόφων και ψαράδων που εποχικά ζούσε πάνω τους, μέσα σε μαντριά ανάλογα με τις κήφες της Χάλκης, τα σταβλιά της Τζιας, τα καλύβια των Σποράδων, τα μητάτα της Καρπάθου και της Κρήτης, τους βόλτους της Λευκάδας. Πρόκειται για κτίσματα που έχουν σχήματα και αρχιτεκτονικές μορφές διαχρονικές, που τα συναντούμε από την τρίτη τουλάχιστον π.Χ. χιλιετία σε διάφορα μέρη της Μεσογείου.
Λίγοι έχουν μιλήσει για την εποχική κτηνοτροφία του Αιγαίου, για το φόρτωμα των ζωντανών στα καΐκια και τις βάρκες καθώς βέλαζαν τρομαγμένα και μετά λούφαζαν όταν τα χτυπούσε το κύμα. Ελάχιστοι ξέρουν πως τα νησιά και τα ξερονήσια έχουν μια κτηνοτροφική παράδοση, ένα κτηνοτροφικό λεξιλόγιο που σε τίποτε δεν έχει να ζηλέψει εκείνο της Πίνδου και των Σαρακατσαναίων.
Στην Ελυμπο της Καρπάθου θυμούνται πάντα τα τραγούδια των κωπηλατών που πήγαιναν τα ζωντανά τους στη Σαρία, ένα από τα μεγάλα ερημόνησα του Αιγαίου, ένα «βραχονήσι» γεμάτο χωράφια, καλύβια και πέτρινα μνημεία όλων των εποχών. Στη βόρεια Κάρπαθο, στη Σαρία και στις τριγύρω νησίδες ζούσαν άλλωστε οι Εταιοκαρπάθιοι, που ο Όμηρος και οι αρχαίοι συγγραφείς αναγνώριζαν ως γηγενείς του Αιγαίου.
Μετά όμως από την ανασκαφή του Διαμαντή Σάμψων στη σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα των Βορείων Σποράδων, ξέρουμε ότι στα υπόσκαπτα και στα πετρόκτιστα μαντριά των ερημονήσων, ψαράδες και κυνηγοί κυκλοφορούσαν και έπλεαν στο Αιγαίο πριν από 10.000 χρόνια. Αυτοί είναι που έβαλαν πάνω σε ορισμένα μικρονήσια, όπως στα Γιούρα και την Πολύαιγο, τα αγριοκάτσικα που προσπαθούμε σήμερα να προστατέψουμε. Αργότερα, την τέταρτη χιλιετία π.Χ., ένας σημαντικός οικισμός ψαράδων άνθησε στη Σάλιαγο της Αντιπάρου. Άλλη μια βραχονησίδα που ακόμα και τότε ήταν χωρισμένη από το μεγάλο νησί, παρ’ όλο που η επιφάνεια της θάλασσας ήταν 4 με 5 μέτρα χαμηλότερα. Αλλού πάλι, στην Αλιμνιά της Χάλκης, στα Χριστιανά της Σαντορίνης όπως και στο Φαρμακονήσι της Δωδεκανήσου, βρέθηκαν αξιόλογα μνημεία, λιμάνια και πολίσματα της αρχαιότητας. Το Φαρμακονήσι είναι άλλωστε διάσημο, επειδή εκεί κράτησαν αιχμάλωτο οι πειρατές τον Ιούλιο Καίσαρα.

Άλλα λένε οι Τούρκοι κι άλλα οι Οθωμανοί!
Αρχίσαμε να μιλάμε για τις βραχονησίδες και τα φωκονήσια μας όχι τόσο για τους ανθρώπους που τα κατοίκησαν και τα κατοικούν, αλλά γιατί τα διεκδικούν οι Τούρκοι!
Και τα διεκδικούν επειδή φροντίσαμε εμείς να παραμελήσουμε τους ανθρώπους που τα ζουν και, το χειρότερο, επειδή κανένας μας δεν φαίνεται να ενδιαφέρθηκε να κρατήσει τους τίτλους ιδιοκτησίας που μας άφησαν οι Οθωμανοί και οι Ιταλοί. Ποιος φταίει που δεν κρατήσαμε τα ταπιά, δεν συγκεντρώνουμε τα χαρτιά που στηρίζουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και δεν στοιχειοθετούμε το ότι στις βραχονησίδες υπάρχουν κτίσματα, ζώα, μνημεία και πως τα εκμεταλλεύονται πάντα οι νησιώτες της περιοχής; Οπωσδήποτε φταίει – όπως έλεγε ο Βάρναλης – το «κεφάλι το δικό μας».

Τα Γραφόμενα
Ας δούμε όμως τι έγραφε το 1884 το Ημερολόγιο της Οθωμανικής Νομαρχίας του Αρχιπελάγους, που τυπωνόταν στα ελληνικά και τα τουρκικά από τα μέσα του 19ου αιώνα και μέχρι το 1910, στο τυπογραφείο της Χίου.
«Κως
Υπάγονται εις αυτήν 4 νήσοι, ως αι 3 μικραί και η μία μεγάλη. Αι μικραί καλούνται Δζεμπελί, Οράκ και Καρά Αδά.
Η πρώτη και η δευτέρα έχουσι μήκος ενός μιλίου και πλάτος ημίσεως, η δε Καρά Αδά έχει μήκος ενός και ημίσεως μιλίου και πλάτος ημίσεως και ανήκει εις τον εκ Καλύμνου Εμμανουήλ Μαγγλάν, και η νήσος Οράκ ανήκει εις τον επίσης εκ Καλύμνου Ιωάννην.
Την νήσον Δζεμπελί διαχειρίζεται το Κράτος. Δεν υπάρχουσι κάτοικοι».
«Νίσυρος
Η Νίσυρος έχει περίπου 13.000 κατοίκων και οικίας 840. Πέριξ κείνται αι μικρώταται νήσοι Πυργούσα, Εσδριρέγγιλος, Ενδολογούσα και Γυαλί, ων αι γαίαι παρεχωρήθησαν δωρεάν υπό του Κράτους εις την κοινότητα Νισυρου.
Αιγοπρόβατα υπάρχουσιν εν τη νήσω Κω περίπου 21.152, εν Νισήρω 1.620 και εν τη νήσω Οράκ 380».
«Κάλυμνος
Εις την υποδιοίκησιν Καλύμνου υπάγονται 9 νήσοι καλούμεναι: Αγιος Νικόλαος, Μπιλαλής, Αιγονήσι, Φεζόλινδος, Μέγας Γαλανής, Μικρός Γαλανής, Δάρανδος, Απαστόρ και Κερμίτ».
«Αστυπάλαια
Η επαρχία Αστυπαλαίας σύγκειται από τας εξής 11 μικράς νήσους:
Μουτσομύτην, Αγίαν Κυριακήν, Μουνδούρν, Δύο αδελφοί, Σερίνα, Πλακίδι, Κωνώπα, Λεονίς, Βατονάς, Φωκαινίς και Ποντικός.
Αι εις την Αστυπάλαιαν υπαγόμενοι νήσοι είναι ακατοίκητοι και βραχώδεις».

Να λοιπόν που οι Οθωμανοί, σε αντίθεση με τους Τούρκους, γνώριζαν και αναγνώριζαν πως η Κως, η Κάλυμνος, η Νίσυρος και η Αστυπάλαια είχαν νησιωτικά εξαρτήματα. «Υπάγοντο νήσοι και νησίδες ακατοίκητοι και βραχώδεις» σ’ αυτές που σε μερικές περιπτώσεις είχε εκχωρήσει το οθωμανικό κράτος στους νησιωτικούς δήμους μας. Σε μας απόκειται λοιπόν να βρούμε τους οθωμανικούς τίτλους ιδιοκτησίας. Οι τίτλοι αυτοί υπήρχαν άλλωστε στα αρχεία των δωδεκανησιακών δήμων μέχρι την εποχή της ενσωμάτωσης των νησιών στην Ελλάδα.
Έκπληξη μας περίμενε όταν θελήσαμε να εντοπίσουμε τα διάφορα νησίδια που απαριθμούσαν οι οθωμανικές αρχές του 1884.

Η Κω πληροφορούμεθα πως είχε ένα μεγάλο νησί, που ίσως είναι η Ψέριμος, και τρία μικρά, το Δζεμπελί, την Καρά Αδά (Kara Ada) ιδιοκτησία του Εμμανουήλ Μαγγλά και το Οράκ (Orak Ada) ιδιοκτησία του Καλύμνιου Ιωάννη, που είχε πάνω 380 αιγοπρόβατα. Όπως βλέπουμε στο χάρτη, η Καρά Αδά και το Οράκ Αδά βρίσκονται μέσα στα Τουρκικά παράλια, η μια απέναντι ακριβώς από το Μποντρούμ, η δεύτερη αρκετά ανατολικότερα, κοντά στην παραλία.

Απρόσμενη ήταν και η περίπτωση της Καλύμνου. Εδώ αναφέρονται, όπως είδαμε, εννέα νησιά. Από αυτά αναγνωρίζουμε τον Αγιο Νικόλαο – το γνωστό μας Πλατύ -, τον Δάρανδο που είναι η Salih Ada, βαθιά μέσα στα τουρκικά νερά, και Κερμίτ που είναι και το Buyuk Kiremit ή Ποντικούσα, πάνω στην οποία υπάρχει και φανάρι. Παρατηρούμε ότι τα βραχονήσια αυτά είναι εξαρτήματα των αρχαίων πόλεων: η Δάρανδος της Κάρυνδας, τα Κερμίτ της Μίνδου, η Καρά Αδά της Αλικαρνασσού.

Τα υπόλοιπα νησιά που ανήκουν στην Κάλυμνο άλλαξαν ονόματα, είναι όμως εκείνα που χώρισαν τα σημερινά σύνορα, και αυτό είναι ακριβώς εκείνο που φαίνεται να ανησυχεί την Τουρκία μια και είναι πια σαφές ότι όλα τα νησάκια τα είχαν οι Καλύμνιοι. Αν προσθέσουμε μάλιστα ότι τα φορολογικά εισοδήματα της Καλύμνου και της Λέρου ήταν βακουφικά, τα δικαιώματα του Δήμου Καλύμνου πάνω στις βραχονησίδες φαίνεται να ενισχύονται, στο βαθμό που τα βακουφικά δικαιώματα δεν παραγράφονται τόσο εύκολα.

Αναγνωρίζουν οι Οθωμανοί και τις βραχονησίδες της Νισύρου (Πυργούσα, Παχειά, Στρογγυλή, Γυαλί, Κανδελιούσα), δηλώνοντας ότι είχαν επίσημα παραχωρηθεί από το κράτος στους Νισύριους. Εδώ όμως, όπως και στο μικρό αρχιπέλαγος της Αστυπάλαιας, τα πράγματα είναι πιο εύκολα επειδή υπάρχουν και κατοικημένα νησιά, όπως είναι το Γυαλί και η Σύρνα. Πάντως παντού βρίσκει κανείς κτίσματα και στέρνες. Και αυτό είναι το πιο σημαντικό, γιατί η εθνική κυριαρχία πιστοποιείται με την κτίση, τη χρήση, τις κατασκευές και την ανθρώπινη παρουσία.

Το επόμενο πέρασμα του νοτίου Αιγαίου βρίσκεται στο ύψος της Αστυπάλαιας· όπως είδαμε, εδώ έχουμε 11 βραχονησίδες, από τις οποίες η πιο οργανωμένη είναι η Σύρνα. Εκπληκτικό υπόδειγμα ενός αγροτικού και κτηνοτροφικού μικρόκοσμου, που σε μαγεύει ακόμη και στη φωτογραφία. Στα νότια των νησιών της Αστροπαλιάς αρχίζει το Καρπάθιο πέλαγος με τα εξωτικά του βραχονήσια, είναι ο μυστικός κόσμος των ψαράδων, εκεί όπου κρύβονταν οι πειρατές και αρχίζουν να ζουν τα θαλασσινά παραμύθια όταν καταλαγιάζουν οι τρικυμίες.

Στα βραχονήσια του Καρπάθιου πελάγους πάει κανείς από την Ανάφη και από την Αστυπάλαια, πλέοντας για την Κάρπαθο.

Φεύγοντας από την Ανάφη μετά τη Σαντορίνη, με πορεία 130 μοιρών και ΝΔ κατεύθυνση, βάζοντας πλώρη σορόκο, και έχοντας τον μαΐστρο στα πανιά, πηγαίνει κανείς στο Μακρύ Γιαλό της Καρπάθου, μια τοποθεσία κάτω από την Έλυμπο, εκεί όπου ήταν κάποτε μια μεσαιωνική πολιτεία μέσα σε κάστρο. Αν μάλιστα παραλλάξουμε και στρίψουμε την πλώρη μας ανατολικά (προς το λεβάντε), στο ύψος της βραχονησίδας Αστακίδας, καταλήγουμε στη Βρουκούντα (Βουργούντα) της Καρπάθου, εκεί όπου είναι το εκπληκτικό φυσικό λιμάνι στο Τρίστομο και το στενό της Σαρίας.

Στη Σαρία, το μεγάλο ερημόνησο της Καρπάθου, πηγαίνει κανείς αν ξεκινήσει και από την Αστυπάλαια (την Αστροπαλιά), περάσει τις βραχονησίδες Δύο Αδέλφια, τη Σύρνα, τα τρία Τριονήσια και προχωρήσει νότια μέχρι τους βράχους Ναυάγιο και Κατσίκα. Όλα αυτά σε νότια πορεία 140ο μοιρών και βοηθούμενος από τα μαϊστράλια…

Κανείς δεν ξέρει, εξόν από τους ψαράδες, τα νησάκια του Καρπάθιου και τις τραβερσάδες του νοτίου Αιγαίου.

Πλέοντας από την Ανάφη συναντούμε πρώτα τα Σοφράνα, που έχουν φανάρι. Πιο κάτω, πάνω στον 36ο παράλληλο, είναι τα Καράβια και τα γύρω τους βράχια, στη συνέχεια, πάντα πάνω στην ίδια πορεία, το Αυγονήσι που περιτριγυρίζεται από ρηχούς ψαρότοπους. Ακριβώς κάτω από το Αυγονήσι, νότια, για όποιον θέλει να αλλάξει πορεία και να στρίψει για τον κάβο Σίδερο της Κρήτης όπου είναι οι κρητικές βραχονησίδες Γιανυσάδες, συναντούμε τα δύο Ουνιανήσια. Νησίδες που φαντάζουν από το αεροπλάνο μαγικά στο καλοκαιρινό φως καθώς στέκονται αντικριστά, χωρισμένα από έναν στενό πρασινογάλανο δίαυλο που σε κάνει να νομίζεις ότι έχεις από κάτω σου κάποιες εξωτικές θάλασσες και νησιά κουρσάρων.

Περίπου στο ίδιο γεωγραφικό ύψος αλλά πιο δυτικά, στα δεξιά της πορείας των μεγάλων πλοίων που πάνε για τον Πειραιά είναι το Καμηλονήσι, όπου υπάρχει φανάρι.

Κάποιο από τα βραχονήσια αυτά φαίνεται να έχει νερό, αν πιστέψουμε τις ιστορίες που μας είπαν ψαράδες από τη Σαντορίνη και την Κρήτη που συχνάζουν σ’ αυτά. Το πιθανότερο να πρόκειται για στέρνα που μαζεύει βρόχινο νερό. Σε άλλα πάντως βραχονήσια υπάρχουν πρόχειρες εγκαταστάσεις, μια σκιά, ένα πέτρινο τραπέζι όπου μπορούν οι άνθρωποι να κάτσουν και να φάνε ήσυχα χωρίς το κούνημα της θάλασσας και το βουητό της μηχανής.

Πάντως, εκτός από τους ψαράδες κανείς δεν φαίνεται να νοιάζεται ιδιαίτερα για τον απόμακρο αυτό κόσμο των μικρονησίδων του Καρπάθιου. Αλλά ούτε και ναυάγια ακούσαμε να έπεσαν έξω στα βράχια αυτά τα πενήντα τελευταία χρόνια.

Υπάρχει ακόμη και μια τελευταία περαντζάδα, ο δρόμος που ενώνει το Αιγαίο με την Καρία, ένας δρόμος ξεχασμένος που τον ακολουθούσαν οι σφουγγαράδες της Σύμης και της Χάλκης. Αυτός έδενε την ανατολική Κρήτη με την Κάσο, την Κάρπαθο, τη Χάλκη και τη Σύμη και διακλαδιζόταν προς τη Ρόδο και το Καστελόριζο. Στη διαδρομή αυτή συναντά κανείς αναρίθμητες βραχονησίδες, ανάμεσα στις οποίες είναι τα Κασονήσια, η Αλιμνιά της Χάλκης, οι βραχονησίδες της Σύμης και τα νησιά του Καστελόριζου.

Η Αλιμνιά, όπου ακόμη κρατά τηλεφωνική γραμμή, έχει το μεγαλύτερο κλειστό λιμάνι του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Εκεί μέσα έκρυβαν οι Ιταλοί και οι Γερμανοί τα πλοία τους. Αρχαιολογικό πάρκο μοιάζει να είναι η Αλιμνιά, και τι δεν βρίσκει κανείς επάνω της: λιθικά μνημεία, κάστρο, προϊστορικό οικισμό, καλλιεργητικές αναβαθμίδες της αρχαιότητας, λιμενικές εγκαταστάσεις για το στόλο του Δημήτριου του Πολιορκητή, δύο μοναστηράκια, ένα έρημο χωριουδάκι, χωράφια και ελιές και μια παραλία που μάζεψε όλα τα πλαστικά σκουπίδια του Αιγαίου.

Και μόνο στο θαλασσινό αυτό δρόμο, που μας πάει από την Κρήτη στο Καστελόριζο, υπάρχουν εκατοντάδες βραχονησίδες, παντού βρίσκουμε ανθρώπινα ίχνη. Παντού είναι έντονη η παρουσία ενός πολιτισμού της θάλασσας, της πέτρας και του Ελληνισμού. Παράδειγμα ανάμεσα στα πολλά η νησίδα Νίμος της Σύμης όπου είδαμε υπολείμματα υπόσκαπτου οικισμού και έναν σημαδιακό ορθόλιθο. Και είναι συχνά η ανθρώπινη παρουσία μνημειώδης, όπως στην περίπτωση των μικρών κάστρων που φυλάνε τις βραχονησίδες του Καστελόριζο και τη μνήμη της κυράς της Ρω.
Του Νικολάου Βερνίκου
Καθηγητή Ανθρώπινης Οικολογίας,Πανεπιστήμιο Αιγαίου
kalymnos.wordpress.com

πηγη